Kościół św. Jakuba w Sandomierzu

---

Położenie

Kościół św. Jakuba znajduje się na malowniczym wzniesieniu, zwanym Wzgórzem Świętojakubowym lub Wzgórzem Staromiejskim. W jego bliskim sąsiedztwie można odnaleźć inne ciekawe miejsca, takie jak Wzgórze Pawłowe (od kościoła pw. Nawrócenia św. Pawła), Wzgórze Salve Regina oraz Wąwóz Świętej Królowej Jadwigi.

Pierwotne życie miasta koncentrowało się wokół Wzgórza, które pełniło rolę jego historycznego centrum. W bezpośrednim sąsiedztwie klasztoru, na terenie obecnego Domu Księży Emerytów Diecezji Sandomierskiej, odkryto rozległe cmentarzysko, znane z kilku przypadków pochówków antywampirycznych. Przez Wzgórza Staromiejskie przebiegał jeden z głównych szlaków handlowych w Polsce, prowadzący w kierunku Zawichostu i na Ruś, a także w przeciwstawnym kierunku do Koprzywnicy, Klimontowa i Krakowa. To skomplikowane połączenie szlaków współczesnie odzwierciedla Małopolska Droga św. Jakuba.

Na skutek najazdu tatarskiego Sandomierz zniszczono, a w 1289 roku, podczas odbudowy, miasto przesunięto bliżej skarpy wiślanej. W rezultacie, obecne Stare Miasto Sandomierza nie jest jego najstarszą częścią. Rynek Starego Miasta stanowi doskonały przykład renesansowej zabudowy, a różnorodność architektury oraz historii sprawia, że Wzgórze Jakubowe często określane jest potocznie mianem Stare Stare Miasto, zaś Rynek Starego Miasta jako Nowe Stare Miasto. Świątynia usytuowana jest przy ulicy Staromiejskiej 3.

Historia

Pierwsza świątynia

Aktualny kościół pod wezwaniem św. Jakuba został zbudowany na fundamentach wcześniejszej świątyni. Mimo braku konkretnych źródeł historycznych sugeruje się, że pierwsza drewniana kaplica mogła powstać w okresie chrystianizacji naszego kraju. Jest niemal pewne, że po roku 966 w Sandomierzu zbudowano murowane kościoły, m.in. św. Jana oraz św. Mikołaja. Niestety, brak dowodów na istnienie murowanego kościoła św. Jakuba w tym czasie. Świątynia ta niewątpliwie łączyła się z szlakami św. Jakuba, a na odcinku pomiędzy Sandomierzem a Krakowem, w promieniu około 30 km, znajdują się aż siedem kościołów poświęconych św. Jakubowi. To właśnie w latach XI–XIV miały miejsce największe pielgrzymki związane z Camino de Santiago.

Część nagrobków może sugerować powiązania kościoła z wyprawami krzyżowymi, które miały na celu walkę z Prusami, uczestnictwo w ziemiach świętych lub obronę grobu w Santiago de Compostela. Możliwe, że świątynia powstała jako votum dziękczynne po powrocie księcia Henryka Sandomierskiego z Ziemi Świętej, czyli między rokiem 1155 a 1166. Wzgórze Staromiejskie, na którym stoi kościół, to obszar wczesnego osadnictwa. Można przypuszczać, że istniał tam wcześniejszy cmentarz oraz, iż cmentarze zawsze były mocno związane z kościołami, co sugeruje, że mogła istnieć tam wcześniejsza drewniana świątynia.

Podczas prac renowacyjnych w 1990 roku odkryto fragmenty pierwszej kamiennej świątyni. Była ona jednonawowa, zbudowana z kamienia, o wymiarach nieprzekraczających obecnego kościoła. Zachowały się elementy dotyczące tej budowli, takie jak: portalowa głowa lwa, płyty nagrobne z rytem miecza wykonanym w piaskowcu kunowskim oraz kawałki kolumn.

Warto zaznaczyć, że fundatorka świątyni, Adelajda Kazimierzówna, zmarła w 1211 roku. Choć działalność Dominika Guzmana została uznana przez papieża Innocentego III, oficjalne zatwierdzenie Zakonu Kaznodziejskiego przez papieża Honoriusza III nastąpiło dopiero 22 grudnia 1216 roku. Tak więc księżna nie mogła sprowadzić tego zakonu, ponieważ w tamtym czasie jeszcze on nie istniał. Może, że kościół miał być dedykowany cystersom.

Jedna z teorii głosi, że Adelajda, którą może być córka księcia kujawsko-łęczyckiego Kazimierza I, dominikanka, zmarła prawdopodobnie w 1291 roku. To ona mogła odbudować zniszczony po najazdach tatarskich kościół oraz klasztor. Wyryte na tablicy nagrobnej słowa dokumentują, że mogła ufundować dodatkową część klasztoru lub kościoła. Pełna inskrypcja brzmi: hic iacet domicella adelais filia ducis kazimiri fundatrix ilius conve[n]t[i] et obi[i]t anno mil[l]esimo CCXIo.

Adelajda była znana ze swojej opieki nad sandomierskimi kościołami, a badania prowadzone w latach 90. XX wieku wykazały, że kościół ten jest znacznie starszy od XIII wieku. Blaknące świadectwa historii tej świątyni są skutkiem braku źródeł pisanych, nieścisłości w „Kronice Wincentego Kadłubka” oraz licznych najazdów tatarskich i litewskich, które doprowadziły do wymordowania ludności oraz zniszczenia lokalnych tradycji. Pożar w drugiej połowie XIII wieku przyczynił się do ruiny budynku, a usunięcie dominikanów pogłębiło jego upadek. Bez względu na to, jedno jest pewne: chrześcijańska świątynia na Wzgórzu Staromiejskim istniała na długo przed budową obecnej ceglanej konstrukcji, którą można dziś podziwiać.

Obecna świątynia

Powstanie obecnej świątyni można podzielić na trzy podstawowe etapy:

• budowa prezbiterium i zakrystii w latach 1226 (1227)–1236,
• korpus nawowy powstał po 1236 roku, przed 1253 rokiem,
• uzupełnienia miały miejsce na schyłku XIII wieku.

Kościół przeszedł pierwszy znaczący remont w 1399 roku, przy wsparciu finansowym królowej Jadwigi Andegaweńskiej, która regularnie odwiedzała tę świątynię. Na początku XIV wieku do zachodniej ściany kościoła dobudowano wczesnogotycką dzwonnicę z cegły, w której znajdują się dwa dzwony z lat 1314 oraz 1389. W początku XVII wieku wprowadzono barokowe elementy, szczególnie w bocznych kaplicach – Męczenników Sandomierskich oraz św. Walentego, obecnie znanej jako kaplica Matki Bożej Różańcowej.

W długim prezbiterium, które zaprojektowano z myślą o pomieszczeniu braci zakonnych, umiejscowiono sarkofag fundatorki – księżnej Adelajdy. Cały sarkofag, wytworzony w 1676 roku z jednego bloku dębowego, skrywa w sobie mosiężną trumienkę z jej szczątkami, fundowaną przez księdza Melchiora Bulińskiego. Wmurowane w ściany nawy epitafia pochwalić się mogą najstarszym z 1427 roku poświęconym Janowi Ostrorogowi oraz epitafium Rafała Granowskiego, przedstawionego w rycerskiej zbroi.

Kościół przetrwał do dziś w obecnej formie, pomimo licznych wojen i najazdów, takich jak: mongolskie, litewskie, potop szwedzki, wojny polsko-rosyjskie, wojna północna, powstanie styczniowe, oraz I i II wojna światowa. Sandomierz był miastem granicznym Rosji z Austro-Węgrami w czasie I wojny światowej, a w 1944 roku linia frontu przebiegała wzdłuż rzeki Wisły. Świątynia kilkukrotnie zbliżała się do ruiny, lecz dzięki staraniom dominikanów oraz późniejszym wysiłkom władz Sandomierza, ocalała i przeżyła, w przeciwieństwie do najstarszych świątyń, takich jak te poświęcone św. Janowi, św. Mikołajowi, św. Marii Magdalenie, św. Piotrowi, które w XIX wieku zostały zniszczone. W późniejszych wiekach kościoły zyskiwały nowe formy i style architektoniczne, a sandomierski kościół św. Jakuba, wskutek re-romanizacji na początku XX wieku, pozostał w surowej, średniowiecznej estetyce. Mimo to, w jego wnętrzu można dostrzec niejednokrotnie przykłady sztuki renesansowej, barokowej (rokokowej) oraz secesyjnej.

Architektura i wyposażenie

Kościół św. Jakuba w Sandomierzu jest niezwykle ważną budowlą sakralną, która wyróżnia się jako jeden z najstarszych kościołów w Polsce wzniesionych w całości z cegły. Dzięki unikalnemu zastosowaniu cegły w układzie wendyjskim, stanowi on interesujący przykład połączenia dwóch znaczących stylów architektonicznych: romańskiego i gotyckiego. Dlatego też bardziej adekwatne jest uznanie go za reprezentację sztuki romańsko-gotyckiej.

Struktura budowli ma charakter orientowany i została zaprojektowana jako trójnawowa bazylika, bez transeptu, z wydłużonym prezbiterium. Co istotne, portal oraz okna posiadają półwalcowe wykończenia, a ich wąskie formy zdradzają wpływy charakterystyczne dla architektury romańskiej. W przeciwieństwie do tego, gotyckie elementy uwidaczniają się w sklepieniach krzyżowo-żebrowych oraz w wydłużonych oknach. Wnętrze kościoła kryje w sobie drewniany strop oraz cechy typowe dla budowli obronnych, co również wyróżnia ten obiekt.

Wśród nowszych detali, warto zwrócić uwagę na witraże, które powstały na początku XX wieku. Mimo ich nowoczesności, wkomponowały się w surowy styl ceglanego kościoła. Proces ich powstawania był częścią szerokiego remontu, który miał miejsce w latach 1905–1915, a był wymuszony przez pożar z tego samego roku. Przebudowa, zaprojektowana przez Jarosława Wojciechowskiego, przywróciła również romańskie okna, jednak niestety w trakcie czyszczenia portalu usunięto oryginalne glazurowane cegły oraz wszystkie tynki, w tym gotyckie polichromie. W zakrystii zachowały się jedynie nieliczne pozostałości wczesnogotyckiej polichromii.

W ostatnich latach dokonano kolejnych prac konserwatorskich, zwłaszcza w latach 90. XX wieku, które miały na celu zabezpieczenie murów kościoła. Główne zmiany w wystroju wnętrza wprowadził Wiktor Zin, który zaprojektował współczesny ołtarz oraz żyrandole. Kaplice wewnątrz kościoła, takie jak kaplica św. Jacka, zostały również wzbogacone o witraże zaprojektowane przez Karola Frycza, zaś w prezbiterium odnajdziemy portrety różnych świętych.

Kaplica św. Jacka

W tylnej części kościoła umiejscowiona jest kaplica św. Jacka, pochodząca z XVII wieku. Zgodnie z lokalną tradycją, miejsce to powstało dokładnie w miejscu średniowiecznej celi, w której przebywał św. Jacek, a która została zniszczona. Centralnym elementem kaplicy jest obraz św. Jacka, który otoczony jest rokokowymi ramami. Przestrzeń ta jest oddzielona XVII-wieczną, kutą kratą, a obecnie służy jako miejsce do sprawowania sakramentu spowiedzi. Wewnątrz znajdują się zarówno barokowe, jak i współczesne konfesjonały.

Sanktuarium Bł. Sadoka i Towarzyszy

Boczna kaplica poświęcona Męczennikom Dominikańskim została wzniesiona w latach 1603–1606, inspirując się stylami późnorenesansowymi i wzorując na wawelskiejkaplicy zygmuntowskiej. Powstała z fundacji Teofila Szembeka, generała artylerii Zygmunta III Wazy. W kaplicy znajduje się rokokowy ołtarz z 1642 roku, przedstawiający męczeństwo Braci Dominikanów oraz malowidło autorstwa Karola de Prevota, które przedstawia dominikanów z palmami w dłoniach.

W tej samej kaplicy odnajdziemy malowidło ilustrujące najazd kozacko-siedmiogrodzki, a także kamienną tablicę nagrobną fundatorki świątyni, która została przeniesiona w 1871 roku. Poświęcone jest przerażającym wydarzeniom z 1259 roku, kiedy to konwent dominikański został zaatakowany przez wojska mongolskie. Wtedy zginęli przeor Sadok oraz 48 braci dominikanów.

Sanktuarium Matki Bożej Różańcowej

W kościele czczony jest wizerunek Matki Bożej Różańcowej, związany z kultem dominikańskim. Ten obraz, datowany na XVII wiek, został przeniesiony z innego, nieistniejącego kościoła dominikańskiego. Kaplica, w której się znajduje, pierwotnie była poświęcona św. Walentemu, a dzięki fundatorom jest nazywana Kaplicą Roszkowskich. Obecnie służy także jako kaplica Najświętszego Sakramentu.

W kaplicy znajdują się witraże nawiązujące do kultu maryjnego, wykonane przez Stanisława Gabriela Żeleńskiego, które przedstawiają anioły oraz motywy roślinne. W 1673 roku z tyłu kaplicy odkryto dwie ludzkie czaszki, których pochodzenie pozostaje nieznane.

Ołtarz św. Zyty

W nawie północnej kościoła znajduje się późnorenesansowy ołtarz św. Zyty. Pierwotnie był umiejscowiony w kaplicy św. Walentego, a jego dzisiejsza wersja powstała w 1910 roku. Obraz, przedstawiający św. Zytę, został ufundowany przez Stowarzyszenie Panien Służebnych.

Witraże

Witraże umieszczone w kościele przedstawiają średniowiecznych świętych, a ich autor, Karol Frycz, wykonał je w krakowskiej pracowni Stanisława Gabriela Żeleńskiego. W prezbiterium odnaleźć można witraże przedstawiające bł. Wincentego Kadłubka oraz św. Jacka Odrowąża, a także obrazy Chrystusa i Archanioła Michała.

Niestety, Karol Frycz pomylił zakonne habity, przez co św. Jacek jest przedstawiony w habicie cysterskim zamiast dominikańskim. Nad chórem umieszczono witraże przedstawiające Adelajdę oraz trzy klaryski. Powstał również witraż św. Królowej Jadwigi nawiązujący do obrazu Jana Matejki, na którym pozowała jego małżonka, Teodora z Giebułtowskich.

Dzwonnica

Na końcu nawy północnej znajduje się dzwonnica, której budowę datuje się na III ćwierć XIII wieku. Ceglane mury dzwonnicy podparte są szkarpami, a nad dzwonnicą umieszczono trzy dzwony. Dwa z nich stanowią jedne z najstarszych dzwonów w Polsce i Europie:

• Dzwon „Piotr” z 1314 roku,
• Dzwon zwany Janem z 1389 roku,
• Dzwon z podobizną Najświętszej Maryi Panny, odlany w 1758 roku w Gdańsku.

Legendy sandomierskie

Kościół Jakubowy w Sandomierzu jest miejscem, z którym wiąże się wiele niezwykłych legend. Wśród najbardziej znanych opowieści wyróżniają się podania dotyczące Wzgórza Salve Regina oraz klasztornego byka. Opowieści te są głęboko zakorzenione w lokalnej kulturze i przyciągają uwagę zarówno mieszkańców, jak i turystów.

Jednym z fascynujących elementów legend jest historia o Jackowych lipach, które, według mówionych przekazów, zostały zasadzane korzeniami do góry. Ta nietypowa tradycja dodaje magii i tajemniczości temu miejscu. Ponadto, zgodnie z przekazami, śmierć męczenników była traktowana z wielką czcią, a na ich ustach brzmiała pieśń „Salve Regina”, co świadczy o ich głębokiej wierze i oddaniu.

Te legendy są świadectwem bogatej historii oraz ducha wspólnoty, który przenika Sandomierz. Przyciągają one uwagę tych, którzy pragną zgłębić tajemnice tego zabytkowego miasta.

Dominikanie

Dzieje kościoła dominikańskiego w Sandomierzu mają głębokie korzenie, które sięgają czasów sprzed jego budowy. Świątynia Jakubowa, która miała tu swoje miejsce, prawdopodobnie związana była z procesem chrystianizacji Polski oraz z szlakami pielgrzymkowymi św. Jakuba, a także z krucjatami. Od roku 1226, kościół stał się siedzibą dominikanów, którzy wkrótce obok zbudowali klasztor i utworzyli konwent św. Jakuba.

Inicjatywa wprowadzenia dominikanów na te tereny została podjęta przez biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża. Jego decyzja miała na celu wsparcie i wzmocnienie duchowości ludu w regionie sandomierskim. W sąsiedztwie dominikanów znajdowały się inne zakony, takie jak cystersi z Koprzywnicy oraz benedyktyni z Świętego Krzyża, jednak to dominikanie byli poświęceni pracy duszpasterskiej.

W celu wzmocnienia swojego dzieła, biskup Odrowąż ufundował, w tym samym roku, kościół Nawrócenia św. Pawła, który stał się siedzibą nowej parafii. Zakon braci dominikanów szybko zyskał zaufanie i uznanie wśród lokalnej społeczności, która łączyła się z nimi w najtrudniejszych momentach, takich jak najazdy tatarskie i kozackie, czy pomoc powstańcom.

Aby uniknąć sytuacji z 1260 roku, przy ponownej lokacji miasta w 1289 roku, bracia dominikanie otrzymali nowy teren do budowy klasztoru w obrębie murów obronnych. Sandomierz stał się więc domem dla dwóch konwentów dominikańskich – św. Jakuba oraz św. Marii Magdaleny. Połączyła je wspólna droga, z której pozostałością jest dziś tzw. ucho igielne, czyli furta dominikańska.

Kościół oraz klasztor św. Marii Magdaleny funkcjonowały aż do roku 1807. Po przeniesieniu dominikanów do konwentu św. Jakuba, kościół św. Marii Magdaleny popadł w ruinę i ostatecznie został zburzony w drugiej połowie XIX wieku. W 1864 roku, w wyniku zaniesienia sprzyjania powstańcom styczniowym, zakon został skasowany przez władze carskie, a jego budynki przekształcono w koszary wojsk kozackich.

Dominikanów przeniesiono do Klimontowa, jednak bez możliwości przyjmowania nowych członków do zakonu. Ostatni dominikanin zmarł w klimontowskim klasztorze św. Jacka w 1901 roku, a na początku XX wieku miasto przejęło zrujnowaną świątynię, by zabezpieczyć ją przed całkowitą dewastacją.

Po długiej nieobecności, dominikanie powrócili do Sandomierza w 2001 roku, po 137 latach. Na mocy decyzji biskupa Wacława Świerzawskiego i prowincjała Macieja Zięby, w Wigilię święta Zesłania Ducha Świętego, do kościoła wprowadzono nową wspólnotę zakonników. Mimo wielu trudności, msze w tym miejscu cieszą się dużą popularnością wśród mieszkańców Sandomierza.

Dnia 20 lutego 2018 roku, Kapituła Polskiej Prowincji Dominikanów ustanowiła w Sandomierzu konwent św. Jakuba Apostoła, na czele którego stoi przeor, co odzwierciedla nowy etap w historii tego miejsca.

Współcześni rektorzy i przeorowie kościoła

• 2001–2008 – Andrzej Konopka OP (rektor),
• 2008–2015 – Wojciech Krok OP (rektor),
• 2015–2018 – Michał Śliż OP (rektor),
• 2018 – do teraz – Marcin Lisak OP (przeor).

Pomnik historii

W dniu 22 listopada 2017 roku, na mocy decyzji Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy, oraz na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Piotra Glińskiego, sandomierski zespół historyczny został wpisany na listę pomników historii. Warto zaznaczyć, że decyzja ta zapadła po konsultacjach z Radą Ochrony Zabytków.

Pomniki historii to szczególna forma uznania dla zabytków nieruchomych, które wyróżniają się walorami historycznymi, naukowymi i artystycznymi. Wpisane na tę listę obiekty mają znaczący wpływ na kulturę narodową oraz są głęboko zakorzenione w świadomości społecznej. W przypadku Sandomierza obszar objęty tym statusem obejmuje liczne zabytki znajdujące się na starówce, w tym:

• bazylikę katedralną,
• sandomierskie kościoły pw. Nawrócenia świętego Pawła,
• pw. św. Michała,
• pw. św. Józefa,
• pw. Ducha Świętego,
• Dom Długosza,
• średniowieczny układ urbanistyczny miasta,
• Bramę Opatowską,
• ratusz,
• Collegium Gostomianum,
• Wąwóz Królowej Jadwigi,
• Wąwóz Piszczele.

Decyzja ta podkreśla znaczenie sandomierskiego dziedzictwa kulturowego, stanowiącego nieodłączny element historii i tradycji regionu. Przyznanie statusu pomnika historii to z pewnością duże osiągnięcie dla społeczności lokalnej oraz wszystkich, którzy dbają o zachowanie tego bogatego dziedzictwa dla przyszłych pokoleń.

Serial „Ojciec Mateusz”

W kontekście popularności polskiej telewizji, serial „Ojciec Mateusz” zyskał ogromne uznanie wśród widzów. W serii można dostrzec wiele interesujących i malowniczych lokalizacji.

W szczególności, brama romańska kościoła św. Jakuba, znanego z Sandomierza, stała się jednym z charakterystycznych elementów czołówki tego serialu. To miejsce, pełne historycznego uroku, przyciąga nie tylko mieszkańców, ale także turystów i miłośników sztuki.

Małopolska Droga Świętego Jakuba

W 2009 roku zainaugurowano Małopolską Drogę Świętego Jakuba, która ma swój początek w Sandomierzu i prowadzi w kierunku Krakowa, a dokładniej do Tyńca. Ta współczesna trasa ma swoje korzenie w starodawnych szlakach pielgrzymkowych do Santiago de Compostela, a jej historia jest ściśle związana z pielgrzymkami do miejsca spoczynku św. Jakuba.

Pierwszym krokiem na tej drodze jest Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, który pełni istotną rolę w duchowym i kulturowym aspekcie tego szlaku. Małopolska Droga Świętego Jakuba stanowi część większej sieci, która obejmuje inne drogi pielgrzymkowe na Śląsku i Morawach, które w przyszłości mają się zintegrować z trasami w Czechach, Niemczech, Francji oraz Hiszpanii, tworząc jednolity szlak prowadzący do Santiago de Compostela.

Co ciekawe, planowane jest także utworzenie odcinka drogi, który połączy Lublin z Sandomierzem, co sprawi, że Kościół św. Jakuba w Sandomierzu stanie się kluczowym punktem na tej trasie, będąc ostatnim przystankiem w lubelskim odcinku dróg jakubowych.

Via Jagiellonica

Od roku 2010, kościół św. Jakuba został formalnie wpisany na Szlak Jagielloński, stanowiący znaczący szlak turystyczny.

Szlak ten łączy ze sobą ważne historycznie miasta, takie jak Kraków, Lublin oraz Wilno, podkreślając ich znaczenie w kontekście kulturowym i historycznym regionu.

---

Oceń: Kościół św. Jakuba w Sandomierzu

---