Małopolska Droga św. Jakuba

---

Historia

W epoce średniowiecza szlaki wiodące w kierunku Santiago de Compostela nie tylko pełniły rolę tras pielgrzymkowych, ale również były istotnymi drogami handlowymi. Oprócz pielgrzymów, z tych tras korzystali także kupcy, co znacząco wpływało na rozwój regionów, przez które przebiegały.

Na obszarze Małopolski krzyżowały się szlaki, które łączyły Europę Południową z Zachodnią. Trasa sandomiersko-krakowska miała swoje początki w Czerwieniu i wiodła z Kijowa oraz innych miast Rusi i Polesia, będąc jednym z odgałęzień szlaku ruskiego.

Jednocześnie z północnych regionów, takich jak Estonia oraz Inflanty, do Ziemi Sandomierskiej docierał jeden z odcinków Via Regia, znany również jako Szlak Jagielloński. Z Krakowa natomiast prowadziły szlaki w kierunku Śląska oraz w stronę Moraw i Czech, prowadząc aż do Pragi, a stamtąd dalej na zachód.

Współczesność

Cała Europa odnalazła się wokół tej „pamiątki” świętego Jakuba, w tych samych wiekach, w których budowała się jako kontynent jednorodny i zjednoczony duchowo. Warto podkreślić, że Goethe stwierdził, iż „świadczenie europejska zrodziła się w pielgrzymowaniu”.

Pielgrzymki do Santiago de Compostela odegrały znaczącą rolę w kształtowaniu wzajemnego zrozumienia między różnymi narodami Europy, w tym ludami romańskimi, germańskimi, celtyckimi, anglosaskimi i słowiańskimi. Pielgrzymowanie zbliżało, umożliwiało kontakt i jednoczyło te różnorodne grupy, które przyjmowały Ewangelię, równocześnie formując swoje tożsamości jako ludy i narody.

„Cała Europa odnalazła się wokół tej „pamiątki” świętego Jakuba… pielgrzymowanie zbliżało, umożliwiało kontakt i jednoczyło ludy.” – Jan Paweł II, Santiago de Compostela, 9 listopada 1982

Od lat 70. XX wieku, po długim czasie stagnacji, nastąpił ogromny renesans idei pielgrzymowania po europejskich szlakach św. Jakuba. W latach 80. Rada Europy nadała mu status Europejskiego Szlaku Kulturowego, zaś w latach 90. Unia Europejska wsparła tę inicjatywę w ramach swojej polityki kulturalnej oraz programów pomocowych. W 1993 roku drogi św. Jakuba zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Jan Paweł II, jako znacząca postać pielgrzymowania, odwiedzał Santiago de Compostela dwukrotnie. Po pierwszej pielgrzymce w 1982 roku, gdzie wygłosił Akt Europejski, zorganizował również Światowe Dni Młodzieży w 1989 roku, co tylko przyczyniło się do wzrostu zainteresowania pielgrzymkami.

W Polsce, szczególne zainteresowanie tą formą duchowego przeżywania pojawiło się w latach 90. XX wieku. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej oraz zniesieniu kontroli granicznej w strefie Schengen, liczba pielgrzymów znacznie wzrosła.

Pomysł na utworzenie Małopolskiej Drogi powstał w 2007 roku, podczas spotkania w Krakowie, które zyskało wsparcie wielu osób z różnych środowisk, w tym z Sandomierza oraz Tarnobrzega. W zawiązanej grupie uczestniczyli przedstawiciele lokalnych parafii, mediewiści, władze wojewódzkie, a także członkowie Bractwa św. Jakuba Starszego Apostoła w Więcławicach Starych oraz Stowarzyszenia „Przyjaciele Dróg św. Jakuba w Polsce”. W tę inicjatywę zaangażowali się również sandomierscy i tarnobrzescy dominikanie.

Otwarcie pierwszego odcinka z Pałecznicy do Krakowa miało miejsce 25 października 2008 roku, natomiast całkowite otwarcie trasy nastąpiło 25 lipca 2009 roku, w dniu święta św. Jakuba Apostoła.

Obecny odcinek prowadzący z Sandomierza do Krakowa liczy w linii prostej 165 km, a z kościoła św. Jakuba w Sandomierzu do Rynku Starego Miasta w Krakowie mamy do przejścia około 200 km. Zakończeniem tej niezwykłej trasy jest opactwo benedyktyńskie w Tyńcu.

Trasa została zaplanowana tak, aby przechodziła przez historyczne lokalizacje związane z dawnym pielgrzymowaniem, a także wprowadzała nowoczesne centra kultu oraz duszpasterstwa. Małopolska Droga jest starannie oznakowana charakterystycznymi muszlami jakubowymi oraz żółtymi strzałkami, które wskazują kierunek na zachód, w stronę katedry w Santiago. Znaki te są rozmieszczone co około 100 metrów, jednak ze względów proceduralnych miasto Kraków jest najsłabiej oznakowane spośród większych miast leżących na szlaku jakubowym.

Charakter pielgrzymowania

Pielgrzymowanie na Małopolskiej Drodze św. Jakuba różni się istotnie od tradycyjnych pielgrzymek, które są powszechnie znane w Polsce, takich jak te do Częstochowy. W przeciwieństwie do tych zorganizowanych i cyklicznych wydarzeń, pielgrzymka Jakubowa nie ma charakteru grupowego. Każdy pielgrzym ma możliwość podjęcia decyzji o wyprawie w dowolnym momencie oraz w pojedynkę lub w małej grupie.

Pielgrzym, decydując się na tę podróż, musi samodzielnie zaplanować i zorganizować całą trasę, co wymaga dokładnego przemyślenia kwestii noclegowych. Należy również pamiętać, że pielgrzym najczęściej będzie zdany tylko na siebie. Wszelkie rzeczy, które zabierze ze sobą, musi nosić na plecach. W przeciwieństwie do pielgrzymek jasnogórskich, gdzie zapewnia się transport plecaków, wspólne modlitwy oraz zorganizowane noclegi, tutaj pielgrzymi muszą być samowystarczalni.

Na szczęście baza noclegowa dla pielgrzymów rośnie w miarę wzrostu zainteresowania. Parafie usytuowane przy szlaku dostosowują swoje obiekty, tworząc miejsca wypoczynkowe wzorowane na hiszpańskich albergue. Oprócz tego, prywatne osoby otwierają agroturystyki, a gminy wprowadzają dodatkowe opcje noclegowe, adaptując różnorodne pomieszczenia, takie jak remizy strażackie.

Warto zaznaczyć, że opozycja korzystania z tych miejsc zazwyczaj wiąże się z opłatą, która może być dobrowolna, zgodnie z hiszpańskim terminem donativo, lub wynosić całkiem przystępną kwotę, sięgającą kilku dziesięciu złotych. Pielgrzym, zgodnie z tradycją, powinien także posiadać symbol, który go wyróżnia, na przykład muszlę pielgrzyma lub krzyż jakubowy.

Przebieg szlaku

Mapa szlaku online jest dostępna z wieloma przydatnymi informacjami. W miejscowościach, w których można odwiedzić kościół św. Jakuba, zostały one wyróżnione poprzez pogrubienie. Z kolei miejscowości alternatywne do szlaku są zaznaczone kursywą. Stan na lipiec 2010 roku.

Lubelska Droga św. Jakuba

Małopolska Droga rozpoczyna się w Lublinie, w Abramowicach, z kościoła św. Jakuba. Trasa pokrywa się częściowo z północną odnogą Via Regii, znaną jako Szlak Jagielloński, prowadząca z Krakowa przez Grodno do Wilna.

Tarnobrzeska Droga św. Jakuba

Alternatywnie, trasę można rozpocząć w Tarnobrzegu, zamiast w Sandomierzu. Droga ta łączy się z historyczną trasą Małopolskiej Drogi św. Jakuba w Rybnicy. Poniżej przedstawiamy przebieg tej trasy:

• Tarnobrzeg,
• Stare Miasto,
• sanktuarium Matki Bożej Dzikowskiej (dominikanie),
• ul. Kościuszki,
• ul. Stanisława Jachowicza,
• Przywiśle,
• ul. Sokola,
• ul. Wiślana,
• granica województw: podkarpackiego i świętokrzyskiego,
• przeprawa promowa na Wiśle,
• droga nr 758,
• Ciszyca,
• Błonie,
• Koprzywnica – miejscowość na Szlaku Cysterskim,
• kościół Matki Boskiej Różańcowej,
• pocysterski kościół św. Floriana,
• ul. Floriańska,
• Beszyce,
• Skwirzowa,
• Sulisławice,
• sanktuarium Matki Bożej Bolesnej Misericordia Domini (zmartwychwstańcy),
• kościół z XII wieku,
• Bazów,
• Rybnica.

Długość całej tej trasy wynosi 21 km.

Etap I

• Sandomierz – miejscowość na Szlaku Romańskim i Cysterskim, nocleg,
• alternatywnie trasę można rozpocząć w katedrze sandomierskiej,
• ul. Katedralna,
• ul. Mariacka,
• ul. Staromiejska,
• kościół św. Jakuba, który jest jednocześnie Sanktuarium Matki Bożej Różańcowej i Sanktuarium Błogosławionego Sadoka i Towarzyszy Męczenników (dominikanie), punkt wydawania credencial,
• ul. Staromiejska,
• w bezpośredniej okolicy Wąwóz św. Królowej Jadwigi,
• kościół Nawrócenia św. Pawła Apostoła – relikwie św. Pawła Apostoła oraz św. Barbary,
• ul. Rokitek,
• figurki św. Tekli,
• Kobierniki Miejskie,
• Andruszkowice Górki,
• Milczany,
• Kolonia Milczany,
• Kolonia Złota,
• Wielogóra,
• Malice,
• Świątniki – nocleg,
• kościół św. Jadwigi Śląskiej,
• Śmiechowice,
• Nasławice,
• Krobielice,
• Ossolin,
• Podziemna kaplica zwana Betlejemską,
• kaplica podziemna Grobu Chrystusa,
• ruiny zamku w Ossolinie,
• alternatywnie Przybysławice, gdzie pielgrzymi mogą przenocować,
• Śniekozy,
• Pęchowiec,
• Pęchów,
• Klimontów – nocleg,
• podominikański kościół Najświętszej Maryi Panny i św. Jacka,
• kolegiata św. Józefa,
• Dom Zgromadzenia Sióstr Najświętszego Imienia Jezus (marylki).

Długość trasy wynosi 28 km.

Etap II

• Szymanowice Górne,
• Szymanowice Dolne,
• Nawodzice,
• kaplica Matki Bożej Królowej Polski,
• Bukówka,
• Rybnica – nocleg,
• Rybnica-Trakt Karskiego,
• Smerdyna,
• kaplica bł. Urszuli Ledóchowskiej,
• Czajków Północny,
• kościół św. Barbary,
• Czajków Południowy,
• alternatywnie Łukawica,
• Wiśniowa – nocleg,
• kościół Przemienienia Pańskiego i Świętego Ducha,
• Wiśniowa Poduchowna,
• Sztombergi,
• alternatywnie Józefów, gdzie pielgrzymi mogą przenocować,
• Poddębowiec,
• Leśniczówka,
• Nowakówka,
• Jasień,
• Kotuszów – nocleg,
• kościół św. Jakuba.

Długość trasy wynosi 37 km.

Etap III

• granica diecezji: sandomierskiej (metropolia lubelska) i kieleckiej (metropolia krakowska),
• Szydłów – nocleg,
• kościół św. Władysława,
• kościół Wszystkich Świętych,
• ruiny kościoła i szpitala Świętego Ducha,
• Solec,
• alternatywnie Grzymała, Żalówka, Chałupki,
• Kargów,
• kościół Matki Bożej Częstochowskiej,
• alternatywnie Stopnica, gdzie pielgrzymi mogą przenocować,
• kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła,
• klasztor sercanów,
• Zaborze,
• Kołaczkowice,
• Strzałków,
• Nowa Wieś,
• Błoniec,
• Szczaworyż – nocleg,
• kościół św. Jakuba.

Długość trasy wynosi 31 km.

Etap IV

• Kapturów,
• Kamienica,
• Skotniki Małe,
• Skotniki Duże,
• Baranów,
• Dobrowoda – nocleg,
• kościół św. Marii Magdaleny,
• Budzyń,
• alternatywnie Wyspa, gdzie pielgrzymi mogą przenocować,
• Poddębie,
• Chotel Czerwony,
• kościół św. Bartłomieja Apostoła,
• Gorysławice,
• kościół św. Wawrzyńca,
• Wiślica – miejscowość na Szlaku Romańskim, nocleg,
• bazylika kolegiacka Narodzenia NMP – Sanktuarium Matki Bożej w Wiślicy,
• kościół św. Mikołaja.

Długość trasy wynosi 17 km.

Etap V

• Zielonki,
• Koniecmosty,
• Jurków,
• kościół św. Teresy z Ávila,
• Pełczyska,
• kościół św. Wojciecha,
• Probołowice – nocleg,
• kościół św. Jakuba – drewniany kościół z 1759 roku.

Długość trasy wynosi 10 km.

Etap VI

• Czarnocin,
• kościół Wniebowzięcia NMP,
• Sielec-Kolonia,
• Skalbmierz – miejscowość na Szlaku Romańskim,
• kościół św. Jana Chrzciciela,
• Tempoczów,
• granica województw: świętokrzyskiego i małopolskiego,
• Niezwojowice,
• Pałecznica – nocleg,
• kościół św. Jakuba.

Długość trasy wynosi 25 km.

Etap VII

• Lelowice,
• Kaczowice,
• Smoniowice,
• Zielenice,
• kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, Sanktuarium Matki Bożej Zielenieckiej,
• Wzgórze Opatrzności Bożej,
• Łętkowice,
• Kościół Świętej Trójcy,
• Piotrowice Wielkie,
• Niegardów – nocleg,
• kościół św. Jakuba.

Długość trasy wynosi 19 km.

Etap VIII

• Niegardów Kolonia,
• Łososkowice,
• Skrzeszowice,
• Szczepanowice,
• Polanowice,
• Las Polanowiec,
• kapliczka św. Huberta,
• granica diecezji kieleckiej i archidiecezji krakowskiej,
• Wola Więcławska,
• Więcławice Dworskie,
• Więcławice Stare – nocleg,
• kościół św. Jakuba.

Długość trasy wynosi 20 km.

Etap IX

• Zdziesławice,
• Dłubniański Park Krajobrazowy,
• Książniczki,
• trasa między Książniczkami a Bosutowem częściowo pokrywa się z czerwonym szlakiem kościuszkowskim,
• Bosutów,
• Węgrzce,
• Kraków – miejscowość na Szlaku Romańskim, nocleg. Najważniejsze punkty na drodze w Krakowie to:
• Batowice,
• linia kolejowa Kraków – Warszawa, ul. Batowicka,
• wiadukt nad torami,
• ul. Reduta,
• ul. Powstańców,
• w najbliższej okolicy: Cmentarz Batowicki,
• Prądnik Czerwony – na terenie tej dzielnicy Małopolska Droga św. Jakuba w większości pokrywa się z trasą turystyczno-kulturową Prądnika Czerwonego,
• deptak przez środek osiedla Prądnik Czerwony,
• Dolina Potoku Sudół (Sudoł),
• kościół i kaplica św. Jana Chrzciciela,
• ul. Dobrego Pasterza,
• ul. Promienistych,
• Park Zaczarowanej Dorożki,
• możliwość dojścia do kościoła i sanktuarium św. Brata Alberta (albertynki) – grób św. Alberta Chmielowskiego; możliwość noclegu,
• ul. Olszecka,
• ul. Jana Kaczary,
• ul. Lublańska – przejście dla pieszych ze światłami; dalej ścieżką za przystankiem autobusowym, obok pawilonów handlowych do skrzyżowania ulic: Bosaków, Macieja Miechowity i Brogi,
• ul. Brogi,
• przejście podziemne pod torami kolejowymi,
• most na rzece Białucha,
• Wesoła,
• ul. Rakowicka,
• Cmentarz Rakowicki – grób m.in.: sł. b. Rozalii Celakówny, sł. b. Magdaleny Marii Epstein,
• kaplica Zmartwychwstania Pańskiego,
• kościół Niepokalanego Poczęcia NMP (karmelici bosi) – relikwie św. Rafała Kalinowskiego,
• w najbliższej okolicy Krakowskie Centrum Komunikacyjne,
• ul. Kurkowa,
• Ogród Strzelecki – leży wzdłuż ul. Zygmunta Augusta,
• ul. Strzelecka,
• ul. Mikołaja Kopernika,
• kościół Niepokalanego Poczęcia NMP/kościół św. Łazarza,
• Kościół św. Mikołaja,
• kościół św. Teresy od Jezusa i św. Jana od Krzyża,
• Trasa główna: Stare Miasto,
• ul. Mikołajska,
• kościół Matki Boskiej Śnieżnej (dominikanki – mniszki),
• Mały Rynek,
• Księgarnia Hiszpańska – punkt informacyjny Małopolskiej Drogi św. Jakuba, możliwość przybicia pieczęci z muszlą,
• bazylika mariacka, Sanktuarium Matki Bożej Królowej Polski,
• kościół św. Barbary (jezuici),
• ul. Stolarska,
• bazylika Świętej Trójcy (dominikanie) – grób św. Jacka, Sanktuarium Matki Bożej Różańcowej; możliwość przybicia pieczęci z muszlą i otrzymania błogosławieństwa pielgrzymów,
• plac Wszystkich Świętych,
• ul. Franciszkańska,
• bazylika św. Franciszka (franciszkanie) – grób bł. Anieli Salawy oraz bł. Salomei, Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej Smętnej Dobrodziejki,
• kuria metropolitarna,
• Planty.

Trasa alternatywna:

• Stare Miasto,
• Mały Rynek,
• pl. Mariacki,
• Rynek Główny,
• kościół św. Wojciecha,
• ul. Grodzka,
• pl. Wszystkich Świętych,
• pl. Dominikański,
• ul. Grodzka,
• kościół (bazylika) Świętych Apostołów Piotra i Pawła,
• kościół św. Andrzeja (klaryski),
• kościół św. Marcina (ewangelicko-reformowany, ewangelicko-augsburski, mariawicki),
• kościół św. Idziego (dominikanie).

Trasa główna:

• Wawel – punkt styku z Via Regia,
• ul. Podzamcze,
• ul. Droga do Zamku,
• katedra krakowska, grób św. Stanisława i św. Królowej Jadwigi, bł. Wincentego Kadłubka, relikwie św. Floriana.

W najbliższej okolicy: kościół Nawrócenia św. Pawła (misjonarze), kościół św. Bernardyna (bernardyni) – relikwie bł. Szymona z Lipnicy, Bulwar Czerwiński, Most Grunwaldzki, Dębniki, Bulwar Poleski, ul. Tyniecka, kościół św. Stanisława Kostki (salezjanie), ścieżka pieszo-rowerowe wzdłuż Wisły, ul. Tyniecka.

W przypadku braku możliwości przeprawy promem na drugą stronę Wisły, przedostać się można Stopniem Wodnym Kościuszko.

Etap X

• Stopień Wodny Kościuszko,
• Piekary,
• kościół Narodzenia Pańskiego,
• Liszki,
• kościół św. Mikołaja,
• Mników,
• Dolina Mnikowska,
• Czułów,
• Zimny Dół,
• Sanka – nocleg,
• kościół św. Jakuba.

Etap XI

• Rybna,
• kościół św. Kazimierza,
• Brodła,
• Gaudynowskie Skały,
• Mirów,
• przejście promowe na Wiśle,
• Miejsce,
• Smolice,
• Palczowice – nocleg,
• kościół św. Jakuba.

Dalsza trasa

Planowane jest również przygotowanie południowego odcinka szlaku, który połączy Kraków z Górnym Śląskiem oraz Czechami. Będzie on przebiegał przez:

• Alwernię,
• Oświęcim,
• Pszczynę,
• Suszec,
• Żory,
• Racibórz,
• Karniów (Krnov, Czechy).

Ten odcinek nazwany będzie Śląsko-Morawską Drogą św. Jakuba.

Via Regia

Po przejściu Małopolskiej Drogi św. Jakuba, pielgrzymi mogą kontynuować podróż przez Ojców, Pieskową Skałę, Olkusz, Bukowno, Sławków, Dąbrowę Górniczą, Sosnowiec, Będzin, Piekary Śląskie, aby połączyć się z dolnośląskim odcinkiem Via Regia na Górze Świętej Anny. Dalej można kontynuować przez Opole, Wrocław, Niemcy, Francję, aż do Saint-Jean-Pied-de-Port, skąd Francuską Drogą dojść do Finistery.

Pozostałe miejscowości leżące w okolicy szlaku

Wokół Małopolskiej Drogi św. Jakuba rozciąga się wiele interesujących miejsc, które przyciągają turystów swoim bogatym dziedzictwem historycznym oraz kulturalnym. Wśród nich wyróżnia się Opatowiec, znany przede wszystkim z kościoła poświęconego św. Jakubowi Apostołowi. Miasto demonstruje swoje powiązania z pielgrzymkami do Santiago de Compostela poprzez symbolikę na herbie, który przedstawia pielgrzyma. W nieodległym sąsiedztwie drogi znajduje się Szlak Cysterski z miejscowościami takimi jak Koprzywnica, Jędrzejów oraz Mogiła.

Koprzywnica stanowi początek odnogi Małopolskiej Drogi św. Jakuba, prowadzącej z Tarnobrzega do Rybnicy. Warto także zwrócić uwagę na kolegiatę w Opatowie oraz kościół św. Marcina z Tours w Pacanowie, które można włączyć do sieci szlaków św. Marcina. Należy wspomnieć, że Połaniec zyskał swoją popularność jako miejsce związane z insurekcją kościuszkowską, a pobliskie Racławice były sceną ważnej bitwy w 1794 roku. Na Pogórzu Krakowskim znajduje się także cmentarz, który jest częścią Szlaku Europejskich Cmentarzy. Sandomierz oraz Tarnobrzeg leżą na trasie Szlaku Architektury Drewnianej, a nieopodal szlaku św. Jakuba znajduje się Stare Miasto w Krakowie, wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W okolicy znajdują się również liczne obiekty z tej listy, takie jak drewniane kościoły południowej Małopolski, Auschwitz-Birkenau oraz kopalnia soli w Wieliczce.

Sanktuaria

Na trasie Małopolskiej Drogi św. Jakuba oraz w jej okolicy znajduje się bogaty zbiór sanktuariów rzymskokatolickich. Wśród najbardziej znanych wymienić można Sanktuarium pasyjno-maryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej, Sanktuarium Jezusa Konającego w Pacanowie oraz Sanktuarium bł. Wincentego Kadłubka w Jędrzejowie. Kraków, mimo że znajduje się poza głównym szlakiem, obfituje w warte odwiedzenia sanktuaria. Wśród nich wyróżniają się m.in.: Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Łagiewnikach, Matki Bożej od Wykupu Niewolników, Matki Bożej Piaskowej, Matki Bożej Niestającej Pomocy, Domek Loretański, Matki Bożej Pocieszenia, Matki Bożej Płaszowskiej, św. Stanisława Biskupa i Męczennika na Skałce, św. Józefa Oblubieńca NMP, bł. Marii Angeli Truszkowskiej.

Nazwa w innych językach

Małopolska Droga św. Jakuba zyskała różne nazwy w kilku językach, co odzwierciedla jej międzynarodowe znaczenie oraz historię. Oto zestawienie, które ukazuje jak ten szlak pielgrzymkowy jest nazywany w odmiennych kulturach.

• angielski: The Lesser Polish Way of Saint James, The Lesser Poland Way of Saint James, The Little Poland Way of Saint James, The Little Polish Way of Saint James, The Małopolska Way of Saint James,
• hiszpański: El Camino Małopolska, El Camino de Santiago de Pequeña Polonia, Ruta Jacobea de Pequeña Polonia,
• galicyjski: O Camiño Małopolska, O Camiño de Pequena Polonia, Ruta Xacobea de Pequena Polonia,
• łaciński: Via Iacobea de Polonia Minor,
• francuski: Le Chemin de Petite-Pologne,
• niemiecki: Kleinpolen Jakobsweg,
• ukraiński: Малопольська Дорога Святого Яківа,
• białoruski: Малапольска Дарога Святого Якаў,
• rosyjski: Малопольский Путь Святого Иакова,
• litewski: Mažosios Lenkijos Jokūbo kelias.

Każda z tych nazw, inna w brzmieniu i pisowni, jest świadectwem bogatej tradycji oraz wielokulturowego charakteru tej drogi.

---

Oceń: Małopolska Droga św. Jakuba

---