Collegium Gostomianum

---

Historia

Kolegium jezuickie 1602-1773

W 1602 roku, dzięki staraniom wojewody poznańskiego oraz kasztelana sandomierskiego Hieronima Gostomskiego, powstało kolegium jezuickie, które miało znaczący wpływ na lokalną edukację. W XVI wieku region Sandomierszczyzny był znany z działalności innowierczej, co objawiało się między innymi obecnością arian i ich akademii w Rakowie, drukarni w Baranowie Sandomierskim oraz zborach w Ublinku i Ujeździe. Z drugiej strony, na końcu stulecia, kontrreformacja wzrosła w siłę, co doprowadziło do potrzeby utworzenia katolickiego kolegium.

Fundację wspierał biskup krakowski Bernard Maciejowski, a pośrednikiem w kontaktach był Kacper Cichocki. Budowa obiektu, której nadzorował architekt zakonny ks. Michał Hintz, rozpoczęła się w 1604 roku i zakończyła w 1615 roku. Pierwsza część gmachu została udostępniona uczniom już w 1609 roku. Po śmierci fundatora, jego syn Jan Gostomski, zainwestował 7000 flor. na budowę kolejnych części szkoły, co pozwoliło na otwarcie w 1610 roku pierwszej z trzech klas gramatycznych – infimiea.

W roku 1615 uruchomiono humaniora, oferując klasy poetyki i retoryki. Program nauczania, zatwierdzony przez generała zakonu, obejmował takie przedmioty jak język łaciński, podstawy języka greckiego oraz gramatykę i ortografię polskiego. Przyjmowano uczniów, którzy potrafili czytać i pisać, a także mieli podstawową znajomość łaciny zdobytej w szkołach parafialnych. W kolejnych klasach uzupełniano program o katechizm, rachunki, historię starożytnego świata oraz chrześcijaństwa.

Pierwszym przełożonym był ks. prof. Sebastian Bobola (1586–1649). W 1630 roku zaczęto przebudowywać kościół św. Piotra, znajdujący się w kompleksie kolegium. W tym okresie, dzięki darowiźnie ks. Cichockiego, powstała również biblioteka. Niestety, w czasie wojen szwedzkich kolegium, jak i całe miasto, przeszło ogromne zniszczenia – szkoła oraz kościół zostały spalone. Renowacja, z powodu niedoboru funduszy, trwała wiele lat i zakończona została w 1677 roku dla kościoła oraz w 1685 roku dla kolegium.

W 1712 roku uruchomiono drukarnię, która pomimo niewielkich rozmiarów wydawała liczne publikacje, w tym podręczniki do nauki gramatyki języków niemieckiego i francuskiego. W 1713 roku wydano wiele znaczących książek, takich jak „Modula theologiae” Basenbauma czy „Europa w częściach świata najprzedniejsza” Fr. Paprockiego.

Szkoła świecka po 1773 roku

Po kasacie jezuitów w 1773 roku, budynki kolegium zostały przeznaczone na szkołę świecką. Niezbyt odpowiednia konserwacja obiektów doprowadziła do ich degradacji. W 1787 roku, na zlecenie Komisji Edukacji Narodowej, architekt Stanisławowi Zawadzkiemu zlecono wykonanie pomiarów i lustracji. W czasach zaboru austriackiego, do 1809 roku, obiekt stał się siedzibą pięcioklasowego gimnazjum, z programem podobnym do tego z czasów jezuitów; rektorem został Michał Kubeszewski.

Po 1800 roku część budynków przeszła w ręce prywatne, a jeden z nich należał do panów Kruzera i Dutreppiego. W czasie wojen napoleońskich kolegium zostało dotknięte pożarami w wyniku bombardowań. W wyniku rabunku skarbca kościoła św. Piotra oraz utworzenia szpitala wojskowego, doświadczone zniszczenia były poważne.

Budynek zrujnowany pożarami był odbudowywany w latach 1820–1826, z przeznaczeniem na siedzibę biskupią oraz szkołę wydziałową. Niektóre pomieszczenia pozostały niedokończone i stopniowo ulegały zniszczeniu. W nowo utworzonej drukarni, pomimo protestów rodziców uczniów, funkcjonowało również więzienie do 1825 roku.

Rok 1863 przyniósł zmiany w gronie wykładowców, kiedy polscy nauczyciele zostali zastąpieni Rosjanami. Mimo zakazu używania języka polskiego, uczniowie nadal rozmawiali w swoim ojczystym języku. Po wielu zawirowaniach politycznych, budynek przetrwał najgorsze czasy. W II połowie XIX wieku zniszczono południowe skrzydło oraz kościół św. Piotra, datowany od 1166 roku. Zachowało się jedynie wschodnie skrzydło, umiejscowione na skraju sandomierskiej skarpy.

Odrodzenie Polski postawiło szkole nowe wyzwania, związane z likwidacją analfabetyzmu oraz wychowaniem nowych obywateli. Gimnazjum sandomierskie wznowiło działalność w 1915 roku, a już w 1916 roku powstała szkolna gazetka „Spójnia”, redagowana anonimowo przez uczniów, która podejmowała ważne tematy życia szkoły oraz wydarzeń krajowych i politycznych.

To, co znane jest z badań historycznych, pochodzi z prac Witolda Kieszkowskiego, historyka sztuki i archeologa. Budynek przez długie lata wymagał generalnego remontu, który zakończył się w 2001 roku, kiedy obiekt stał się siedzibą I Liceum Ogólnokształcącego w Sandomierzu. W 2002 roku otwarto nową salę gimnastyczną w częściowo zrekonstruowanym południowym skrzydle. W 2006 roku liceum zajęło 4. miejsce w województwie świętokrzyskim oraz 125. w Polsce, a wszystkie matury zdano z wynikiem 100%.

Od 2020 roku dyrektorem szkoły jest Joanna Pieronkiewicz-Szpernal, która objęła to stanowisko po zakończeniu pracy Krzysztofa Zielińskiego, który przez 15 lat pełnił tę rolę.

Architektura

Collegium Gostomianum to niezwykły obiekt, który składa się z sześciu kondygnacji, z czego aż trzy znajdują się poniżej poziomu gruntu. Budynek ten zachowuje swoim układzie pierwotną strukturę oraz dekorację sklepienia, a także wyróżnia się unikalną w skali krajowej eliptyczną klatką schodową. Jest to niewątpliwie jeden z kluczowych zabytków Sandomierza, który powstał w miejscu, gdzie niegdyś istniała stara osada z parafią św. Piotra, będąca świadkiem bogatej intelektualnej przeszłości tego miasta. Kolegium było jednym z pierwszych nowoczesnych szkół średnich, które wprowadzał zakon jezuitów w Polsce.

Warto podkreślić, że projekt tego wyjątkowego kolegium został stworzony w Rzymie, a następnie przesłany do Sandomierza, gdzie został zrealizowany. Na dokumentacji, szczególnie w południowo-wschodnim narożniku, widnieje linia przerywana wskazująca na rzut kościoła św. Piotra oraz zarys projektowanej budowli, w której mieści się „refektarz”. Historyczne pozostałości murów są widoczne w różnych poziomach, z czego zachowana ściana południowa występuje jedynie na poziomie piwnic, podczas gdy ściany wschodnia i zachodnia przetrwały jedynie w suterenach. Ściana północna z kolei ocalała niemal w pełnej wysokości, w tym kominem ozdobionym sgraffitowymi boniami.

Charakterystyczne dla zakonu jezuitów było utrzymywanie zespołów projektantów – architektów kształconych w Rzymie, którzy tworzyli plany budowy kościołów i klasztorów w oparciu o dostarczone informacje o warunkach terenowych. Takie podejście zastosowano również w przypadku kolegiów w Nieświeżu, Lublinie i Lwowie. Warto zaznaczyć, że zespół budowniczych współpracujących z zakonem bezpośrednio wdrażał te projekty w terenie. Dokument znany jako „I projekt” zatytułowany „Collegii Sandomiriensis” jest przechowywany w Bibliotece Narodowej w Paryżu i zawiera plany kolegium, które składa się z dwóch skrzydeł, ulokowanych z boku istniejącego kościoła św. Piotra.

Przed kościołem, od strony zachodniej, znajduje się figura Franciszka Ksawerego, jezuity, uznawana za patrona misji. Architektoniczny układ skrzydeł kolegium, zakończonych pawilonowo, otwiera się na główny plac kościelny i prezentuje styl pałacowo-rezydencjonalny, który został zapoczątkowany przez Massimo Milanesi w jego niezrealizowanym projekcie dla kolegium w Jarosławiu w 1576 roku. W Sandomierzu wysoką attykę, która integruje to niewielkie, ale zróżnicowane założenie, znaleźć można w elementach dawnej architektury. Późnorenesansowa attyka posiada pewne analogie do wcześniejszej attyki z dworu w Pabianicach, gdzie zastosowano podobny schemat kompozycyjny z dwiema lub trzema wnękami arkadowymi w poszczególnych przęsłach.

Jednak to, co czyni sandomierską attykę wyjątkową, to jej schematyczna i prymitywna forma, która jest zastosowana w budynku klasztornym, a także sprytne ukrywanie kondygnacji użytkowej za potężnym fryzem. Układ przestrzenny pomieszczeń w skrzydle południowym kolegium, zrealizowany w obu projektach z XVII wieku, zawiera cechy charakterystyczne dla układów spotykanych w licznych kolegiach jezuickich. Na parterze, trakt komunikacyjny pomiędzy pomieszczeniami, skupionymi wokół dziedzińców, został rozwiązany w formie arkadowych krużganków, a przestrzeń powyżej krużganków na piętrze wykorzystano do utworzenia układu dwuipółtraktowego. W skrzydle wschodnim, które pełni funkcje szkolne, zastosowano układ półtoratraktowy, z korytarzem od strony zachodniej, skierowanym ku placowi kościelnemu.

Confraternitas Gostomianum

Stowarzyszenie, znane jako Confraternitas Gostomianum, zostało ustanowione 7 października 1990 roku w trakcie V Zjazdu Absolwentów Collegium Gostomianum. Zdzisław Trębski, który ukończył szkołę w 1954 roku, był nie tylko jednym z głównych inicjatorów jego powstania, ale także pierwszym Kanclerzem Kapituły tegoż Stowarzyszenia. Pierwsze zebranie zorganizowała Wanda Madejczyk (matura 1946), pełniąca funkcję Prezesa Klubu Miłośników Sandomierza z siedzibą w Warszawie.

Władzę w Stowarzyszeniu sprawuje Walne Zgromadzenie Członków, które zwołuje Kapituła przynajmniej raz na pięć lat. Zwyczajowo odbywa się to w czasie Zjazdu Absolwentów. W latach pomiędzy zjazdami, działalność Stowarzyszenia kieruje Kapituła. Celem, który został zapisany w Statucie, jest rozwijanie i propagowanie wszelkich inicjatyw oraz działań, które wspierają rozwój I Liceum Ogólnokształcącego w Sandomierzu.

Najważniejszym i najbardziej emocjonującym wydarzeniem w historii szkoły był jubileusz 400-lecia jej istnienia, który obchodzono w 2002 roku. Przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego tych uroczystości był ówczesny Kanclerz Confraternitas Gostomianum, prof. Stanisław Adamczak, rektor Politechniki Świętokrzyskiej od 2008 do 2016 roku. Obchody zgromadziły wiele znakomitych osobistości i odbyły się jednocześnie z VII Zjazdem Absolwentów, w którym wzięło udział ponad tysiąc uczestników.

W dniu 22 lutego 2008 roku podczas Walnego Zgromadzenia Członków wprowadzono tytuł Honorowego Kanclerza. Przewidziano go dla osób, które wykazały się szczególnymi zasługami w ramach działalności Stowarzyszenia. Dotychczas koncertowano nim następujące osoby:

• Zdzisława Trębskiego – współzałożyciela i I Kanclerza Stowarzyszenia,
• Barbarę Lisowską-Paterek – współzałożyciela i długoletniego Wicekanclerza (matura 1962),
• Stanisława Adamczaka – Przewodniczącego Komitetu Obchodów 400-lecia oraz Kanclerza.

Pomnik historii

22 listopada 2017 roku, dzięki decyzji Prezydenta RP Andrzeja Dudy oraz na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Piotra Glińskiego, sandomierski zespół architektoniczno-krajobrazowy został wpisany na listę pomników historii. Ten zaszczytny tytuł przyznawany jest nieruchomym zabytkom, które wyróżniają się szczególną wartością historyczną, naukową i artystyczną. Co więcej, obiekt ten ma znaczące miejsce w powszechnej świadomości Polaków oraz istotne dla kulturowego dziedzictwa naszego kraju.

Obszar objęty tym uznaniem obejmuje wiele ważnych zabytków sandomierskiej starówki, w tym m.in. bazylikę katedralną oraz najważniejsze kościoły. Wśród nich wyróżniają się:

• pw. Nawrócenia świętego Pawła,
• pw. św. Jakuba,
• pw. św. Michała,
• pw. św. Józefa,
• pw. Ducha Świętego,
• Dom Długosza,
• średniowieczny układ urbanistyczny miasta,
• Brama Opatowska,
• ratusz,
• Collegium Gostomianum,
• Wąwóz Królowej Jadwigi,
• Wąwóz Piszczele.

---

Oceń: Collegium Gostomianum

---