Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Sandomierzu to niezwykle ważny obiekt sakralny, który zapisał się w historii jako przykład gotyckiej architektury z okresu około 1350-1370 roku. Budowla ta, będąca symbolem katolickiej tradycji regionu, zyskała na znaczeniu po rozbudowie w połowie XV wieku, co przyczyniło się do jej obecnego kształtu.
Fasada świątyni, barokowa ozdoba z 1670 roku, wyróżnia się swoją okazałością oraz finezyjnymi detalami, które przyciągają uwagę wiernych i turystów. Warto również zaznaczyć, że w latach 1708-1776 we wnętrzu katedry miały miejsce prace barokizacyjne, które przekształciły jej pierwotny wystrój, nadając mu nową wartość artystyczną.
Na przełomie XIX wieku, czołowy architekt i konserwator, ks. Józef Karsznicki, podjął się odnowienia katedry, stosując nowoczesne jak na owe czasy techniki oraz materiały, w tym cegły na elewacji, co przyniosło świeży wygląd wnętrz. Katedra posiada status bazyliki mniejszej od 1960 roku, co podkreśla jej znaczenie w hierarchii kościoła katolickiego.
Historia
Historia bazyliki katedralnej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Sandomierzu sięga głęboko w przeszłość i obfituje w kluczowe wydarzenia. Najstarszy znany dokument, który odnosi się do tej świątyni, datowany jest na 1148 rok. Dokument ten, zawierający informacje o fundacji prawdopodobnie przez Bolesława Krzywoustego, pochodzi z bulli papieża Eugeniusza III, a szacuje się, że budowa miała miejsce około roku 1120.
W 1191 roku Kazimierz Sprawiedliwy nadał kościołowi prawa kolegiaty, a pierwszym prepozytem w tej instytucji został Wincenty Kadłubek. Kustoszem kolegiaty był Czesław Odrowąż. W XIII wieku rozpoczęto budowę prostokątnego chóru, co znacząco wpłynęło na kształt świątyni.
W 1303 roku doszło do ograbienia kolegiaty, co inspiracje przypisuje się biskupowi Janowi Muskacie. Po tych dramatycznych wydarzeniach, około 1350 roku, rozpoczęła się budowa nowej świątyni w stylu gotyckim, z fundacji króla Kazimierza Wielkiego.
W przybliżeniu 1370 roku ukończono budowę halowego korpusu świątyni, a w 1382 roku biskup krakowski Jan z Radliczyc poświęcił nowo wzniesioną katedrę. Warto również wspomnieć, że w 1375 roku biskup Florian Mokrski ufundował ołtarz św. Jadwigi, co również miało znaczenie dla rozwoju bazyliki.
Jednym z ważnych wydarzeń w historii katedry był chrzest królewny polskiej Barbary Jagiellonki, który odbył się 26 lipca 1478 roku w obecności króla Kazimierza IV Jagiellończyka oraz królowej Elżbiety Rakuszanki. Te wszystkie wydarzenia pokazują, jak ważna była i jest ta katedra w historii Polski oraz Sandomierza.
Architektura
Wnętrze bazyliki katedralnej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Sandomierzu charakteryzuje się wysoką jakością i różnorodnością stylów, przede wszystkim późnego baroku oraz rokoko. Ołtarz główny, wykonany z czarnego inkrustowanego marmuru, prezentuje się niezwykle majestatycznie. Ołtarze boczne, rzeźbione przez M. Polejowskiego, również dodają wyjątkowego uroku tej świątyni.
Interesującym elementem wystroju są polichromie, które zdobią prezbiterium oraz ściany katedry. Ich styl bizantyjsko-ruski pochodzi z pierwszej połowy XV wieku. Warto zaznaczyć, że te unikalne malowidła były odkrywane stopniowo i poddawane renowacji w latach 1887–1934, a ich odnowieniem w 1933 roku zajął się Juliusz Makarewicz, podczas gdy nawy zostały odnowione w latach 1935–1939 przez Jana Bukowskiego.
Ściany naw bocznych są pokryte boazerią, której ozdobą są obrazy z lat 1708–1737, które przedstawiają cykl „Martyrologium Romanum”. Te dzieła, namalowane przez Karola de Prevot, w tym takie jak „Mord rytualny” oraz obrazy ilustrujące rzeź ludności Sandomierza przez Tatarów, są niezwykle znaczącymi przykładami sztuki tamtego okresu.
W katedrze można również znaleźć liczne nagrobki, które świadczą o historycznym znaczeniu tego miejsca oraz jego bogatej przeszłości.
Organy
Organy bazyliki katedralnej w Sandomierzu mają fascynującą historię, związana z ich budową oraz zmianami w późniejszych latach. Prospekt, który możemy dziś podziwiać, pochodzi z wcześniejszych organów zaprojektowanych przez Andrzeja Nitrowskiego z Gdańska w 1697 roku. Obecnie funkcjonujący instrument został wykonany przez renomowaną firmę – Adolf Homan i Stanisław Jezierski. W kolejnych latach, pod kierunkiem ks. dr Jana Chwałka, dokonano istotnych modyfikacji w dyspozycji tych organów.
| Manuał I | Manuał II | Manuał III | Pedał |
|---|---|---|---|
| 1. Pryncypał 16′ | 1. Pryncypał 8′ | 1. Amabilis 16′ | 1. Contrabas 32′ |
| 2. Pryncypał 8′ | 2. Burdon 8′ | 2. Flet major 8′ | 2. Subbas 16′ |
| 3. Gemshorn 8′ | 3. Klarnet 8′ (labialny) | 3. Violino 8′ | 3. Violonbas 16′ |
| 4. Holflet 8′ | 4. Pryncypał 4′ | 4. Undamaris 8′ | 4. Pryncypał 16′ |
| 5. Octava 4′ | 5. Rurflet 4′ | 5. Pryncypał 4′ | 5. Puzon 16′ |
| 6. Concerflet 4′ | 6. Octava 2′ | 6. Flet 4′ | 6. Tuba 8′ |
| 7. Octava 2′ | 7. Sesquialtera 2x | 7. Blokflet 2′ | 7. Octavbas 8′ |
| 8. Quinta 2 2/3′ | 8. Quinta 1 1/3′ | 8. Mixtura 3x | 8. Oktava 4′ |
| 9. Mixtura 4x | 9. Siflet 1′ | 9. Obój 8′ | 9. Fletbas 8′ |
| 10. Acuta 3x | 10. Scharf 3x | 10. Nazard 2 2/3′ | _ |
| 11. Żele 9x (cymbel polski) | 11. Regał 8′ | _ | _ |
| 12. Trompet 8′ | _ | _ | _ |
| 13. Tremoloflet 4′ | _ | _ | _ |
Pochowani w katedrze
W katedrze znajdują się liczne miejsca pamięci związane z osobami, które odegrały znaczącą rolę w historii regionu.
Do grona osób pochowanych w tej wyjątkowej świątyni należy między innymi Marcin z Urzędowa, który zmarł 22 czerwca 1573 roku.
Pomnik historii
Decyzja prezydenta RP Andrzeja Dudy w dniu 22 listopada 2017 roku, podjęta na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Piotra Glińskiego, doprowadziła do wpisania sandomierskiego zespołu architektoniczno-krajobrazowego na listę pomników historii. To zaszczytne wyróżnienie przyznawane jest nieruchomym zabytkom, które posiadają nie tylko szczególną wartość historyczną, ale także naukową i artystyczną. Wpis na tę listę jest wspierany przez opinię Rady Ochrony Zabytków, co podkreśla jego znaczenie w kontekście polskiego dziedzictwa kulturowego.
Obszar uznawany za pomnik historii obejmuje miejsca i budowle z sandomierskiej starówki, w tym kościół pw. Nawrócenia świętego Pawła, kościół pw. św. Jakuba, kościół pw. św. Michała, oraz inne ważne obiekty, takie jak kościół pw. św. Józefa, kościół pw. Ducha Świętego, a także Dom Długosza.
Sandomierz charakteryzuje się również średniowiecznym układem urbanistycznym, który wznosi na piedestał takie zabytki jak Brama Opatowska, ratusz, a także Collegium Gostomianum. Wszystkie te elementy tworzą niepowtarzalny charakter sandomierskiej starówki, które są istotną częścią polskiego dziedzictwa kulturowego.
Warto również wspomnieć o naturalnych atrakcjach regionu, takich jak Wąwóz Królowej Jadwigi oraz Wąwóz Piszczele, które wzbogacają ofertę turystyczną tego historycznego miejsca.
Literatura
W poniższym tekście przedstawiamy wybór literatury dotyczącej bazyliki katedralnej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Sandomierzu, która wnosi cenne informacje na temat jej historii oraz znaczenia.
- Agata Dworzak, „Fabryka” kolegiaty sandomierskiej w latach siedemdziesiątych XVIII wieku. Kilka uwag o strukturze organizacyjnej, [w:] Religia w epoce nowożytnej. Polityka-Społeczeństwo-Kultura, Kraków 2013, s. 8–23,
- Agata Dworzak, Nowe źródła do prac Macieja Polejowskiego w kolegiacie sandomierskiej, [w:] „Roczniki Humanistyczne”, 62 (2014), Nr. 4, s. 33–73.
Pozostałe obiekty w kategorii "Kościoły":
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Sandomierzu | Kościół św. Jakuba w Sandomierzu | Parafia św. Józefa w Sandomierzu | Kościół Chrystusa Króla Jedynego Zbawiciela Świata w Sandomierzu | Kościół Nawrócenia św. Pawła Apostoła w Sandomierzu | Kościół Matki Bożej Królowej Polski i św. Jana Kantego w Sandomierzu | Kościół św. Michała Archanioła w Sandomierzu | Kościół Świętego Ducha w Sandomierzu | Parafia Nawrócenia św. Pawła Apostoła w SandomierzuOceń: Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Sandomierzu