Zamek królewski w Sandomierzu to historia, która sięga czasów Kazimierza III Wielkiego. Obiekt ten został wzniesiony na malowniczej skarpie wiślanej, co dodaje mu niepowtarzalnego uroku. Jego budowa miała miejsce na przełomie XIII i XIV wieku, a w XVI wieku zamek przeszedł znaczne rozbudowy, które nadawały mu jeszcze większego znaczenia.
Warto zauważyć, że od 1986 roku w zamku mieści się Muzeum Zamkowe w Sandomierzu, które przyciąga licznych turystów i miłośników historii. Muzeum to jest miejscem, gdzie można odkryć bogatą przeszłość regionu oraz podziwiać zbiory związane z historią zamku i miasta Sandomierz.
W drugiej połowie XVI wieku zamek stał się centralnym punktem powiatu sandomierskiego, co podkreślał jego strategiczny charakter. Dziś zamek w Sandomierzu stanowi cenny zabytek i atrakcję turystyczną, łączącą w sobie elementy historii, architektury i kultury.
Zamek gotycki Kazimierza Wielkiego
Nie ma pewności, czy gród przeszedł do historii jako zdobyty podczas najazdu litewskiego w 1349 roku. Mimo to, król Kazimierz Wielki po tym wydarzeniu zlecił budowę nowego zamku obronnego na terenie dawnego grodziska. Obecnie jedynie pozostałości fundamentów ośmiobocznej wieży od strony miasta oraz fragment przylegającego budynku przypominają o tym etapie budowy. Przyziemie wieży stanowi najstarszą widoczną część zamku, świadczącą o historii kompleksu. Możliwe, że już wówczas nowo powstałe mury zamku zostały połączone z miejskimi murami obronnymi Sandomierza, co znacznie zwiększyło jego obronność.
Król Kazimierz Wielki odwiedzał zamek w Sandomierzu osiemnaście razy, spędzając łącznie dwadzieścia pięć miesięcy na jego terenie. Z historycznych relacji wynika, że w 1389 roku, na zamku, król Władysław Jagiełło przyjął hołd lenny od swojego brata Lingwena z terenów Nowogrodu Wielkiego. Kolejne informacje pochodzą z roku 1394, kiedy to można odnaleźć wzmiankę, że podskarbi Hinczko przeznaczył 20 grzywien na dalszą budowę murów zamkowych.
Ważnym wydarzeniem, które miało miejsce w murach zamku, było zawarcie w dniu 10 września 1395 roku polsko-pomorskiego traktatu sojuszniczego pomiędzy królem a książętami pomorskimi, Świętoborem III oraz Bogusławem VIII. To wydarzenie miało kluczowe znaczenie dla polityki regionu i umocnienia relacji między Polską a Pomorzem.
Zamek gotycki Kazimierza Jagiellończyka
W 1478 roku, żona króla Kazimierza Jagiellończyka, królowa Elżbieta Rakuszanka, na zamku w Sandomierzu powiła córkę Barbarę. Dwa lata później, starosta Rafał Jakub Jarosławski podjął decyzję o rozbudowie tego majestatycznego obiektu. Gotycki budynek, który znajdował się od strony Wisły, został przedłużony na zachód, gdzie zbudowano efektowną wieżę narożną znaną jako „kurza noga”.
W trakcie tych prac, stworzono również mur biegnący od wspomnianej wieży w stronę północną, który został wkomponowany w nowy budynek zachodni podczas kolejnych renowacji w latach 20. XVI wieku. Południowy segment zamku również zyskał na długości, przedłużając go na wschód, gdzie na końcu tej rozbudowy powstała niewielka wieża narożna.
Warto zaznaczyć, że ówczesną gotycką zabudowę zamku dokumentuje inwentarz z 1510 roku, w którym wymieniono trening na terenie zamku: bramę ze zbrojownią, dom znajdujący się naprzeciw Wisły (czyli budynek południowy), a także kamienny dom (domus lapidea) z kaplicą oraz izbą podstarościego, która mogła być jednym z najstarszych elementów architektonicznych, nawiązała do palatium romańskiego Henryka Sandomierskiego.
Zamek renesansowy
W roku 1513, król Zygmunt I Stary zlecił staroście Stanisławowi Szafrańcowi podjęcie nowych działań budowlanych na zamku. W wyniku tych prac zniszczono ośmioboczną wieżę, która była wcześniejszym dziełem Kazimierza Wielkiego; obecnie zachowało się jedynie jej przyziemie. W okresie od 1520 do 1527 miała miejsce znaczna rozbudowa zamku, która była nadzorowana przez Benedykta z Sandomierza. Wśród wykonawców byli murator Krzysztof oraz cieśla Hanusz, którzy pracowali pod kierunkiem prepozyta koprzywnickiego, Jana z Wiślicy.
Podczas tej fazy rozbudowy modernizacji poddano istniejące gotyckie skrzydło południowe. Dobudowano do niego nowe skrzydło wschodnie, które składało się z dwóch kondygnacji z piwnicami, a także rozpoczęto prace nad skrzydłem zachodnim. Z tego okresu wciąż przetrwała dolna część budynku zachodniego, z tablicą erekcyjną umieszczoną nad wejściem od strony dziedzińca. Napotkać tam można inskrypcję Zygmunta Starego z rokiem 1520 oraz kartusz z orłem zygmuntowskim. Elewacja tej części została starannie zbudowana z wypalanej cegły zendrówki, która była ułożona w romby. Powstały wówczas także dwukondygnacyjne arkadowe krużganki, otaczające dziedziniec, który był wyznaczony przez trzy skrzydła.
Warto zauważyć, że 12 lutego 1548 roku, starosta sandomierski Jan Tarnowski zorganizował na zamku wesele Elżbiecie Szydłowieckiej i Mikołajowi Radziwiłłowi Czarnemu, w którym uczestniczyli również król Zygmunt August oraz królowa Bona Sforza.
Kolejna rozbudowa miała miejsce w latach 1564–1566 pod kierownictwem mistrza Klimunta, w okresie panowania króla Zygmunta Augusta. W tym czasie dokończono budowę skrzydła zachodniego, które zostało wydłużone, a także wzniesiono północno-zachodnią wieżę oraz zbudowano mur od strony miasta. W wyniku tych działań, zamek składał się z trzech skrzydeł: wschodniego, południowego (od strony Wisły) i zachodniego (zachowanego do dziś). Oddzielał go od miasta mur z nową bramą w stylu renesansowym, a w tym czasie pełnił rolę siedziby królewskiego starosty oraz sądu ziemskiego i grodzkiego ziemi sandomierskiej.
W latach 1586–1597 zrealizowano nadbudowę muru kurtynowego od strony miasta oraz ukończono narożną wieżę bramną, która zawierała salę z dziurami do strzelby, umiejscowioną ponad przejazdem. Gdy starostą był Hieronim Gostomski, w latach 1597–1602 przystąpiono do remontu narożnej wieży określanej mianem „kurzej nogi”. Z kolei w czasie kadencji Stanisława Lubomirskiego w latach 1617–1636 przeprowadzono nadbudowę południowej części skrzydła zachodniego oraz wyrzeźbiono barokowy portal z herbem Lubomirskich prowadzący do „kurzej nogi”.
Wysadzenie zamku w 1656 r.
W czasie dramatycznych wydarzeń Potopu szwedzkiego, w dniu 13 października 1655 roku, zamek oraz sam Sandomierz zostały zdobyte przez oddziały szwedzkie, dowodzone przez generała Roberta Douglasa. Następnie, 27 marca mieście udało się odzyskać kontrolę nad sobą dzięki wojskom koronny, które prowadził Stanisław Witowski. Mimo tego, zamek pozostał w rękach Szwedów, którzy stawili opór siłom polskim i nadal bronili około 160 żołnierzy pod ich sztandarem.
Podczas, gdy Szwedzi mieli również władanie nad umocnieniem usypanym przy brzegu Wisły, kierowanym przez Christera Lillienberga, sytuacja zaczęła się zaostrzać. Ze względu na zmasowane ataki, organizowane przez Stefana Czarnieckiego oraz hetmana Jerzego Lubomirskiego, garnizon szwedzki, dowodzony przez pułkownika Dawida Sinclera, otrzymał rozkaz ewakuacji i zniszczenia zamku. Był on wydany przez króla Szwecji, Karola X Gustawa, który przebywał w pobliżu.
W nocy z 2 na 3 kwietnia, szwedzcy żołnierze oraz ich sprzęt przetransportowani zostali na oposowie we wskazane miejsce, mieszczące się po drugiej stronie Wisły. Dowództwo nad ewakuacją miało Mårten Törnsköld. Przygotowanie do wysadzenia zamku spoczywało na barkach Gabriela Anastasiusa, który zgromadził imponującą ilość trzech setek cetnarów prochu. Ostatecznie, tragedia osiągnęła kulminację, gdy ostatnia grupa trzydziestu Szwedów, niestety, poniosła śmierć, a Anastasius został wzięty do niewoli.
Mimo że informacja o planowanym fortelu dotarła do polskiego dowództwa, nie były w stanie zapobiec grabieży ze strony wojskowych oraz towarzyszących im służb. W wyniku plądrowania doszło do nieszczęśliwego wypadku — eksplozji, która przyniosła totalne zniszczenie zamku. Szacuje się, że w tym tragicznym wydarzeniu zginęło około 500 osób, co czyni to wydarzenie jednym z najtragiczniejszych forteli w nowożytnej historii naszego świata.
Według lokalnej legendy, podczas wybuchu ocalenie zdołał wywalczyć szlachcic sandomierski, Bobola, który w dramatycznych okolicznościach został wyrzucony na drugi brzeg rzeki, razem z koniem. To niezwykłe zdarzenie stało się inspiracją dla Karola de Prevot, artysty żyjącego w latach około 1670-1737, który stworzył obraz ilustrujący cudowne ocalenie rycerza oraz wysadzenie zamku dla potrzeb kolegiaty sandomierskiej. W wyniku tego straszliwego incydentu, jedynie zachodnie skrzydło zamku zdołało przetrwać zniszczenie, stając się jedyną pozostałością po tej niegdyś potężnej warowni.
Odbudowa
W latach 1680–1688, skrzydło zachodnie zamku zostało poddane gruntownej renowacji, a jego odbudowę zainicjował Jan III Sobieski. W tym czasie, w północnej części obiektu, nadbudowano reprezentacyjną salę znaną jako piano nobile, charakteryzującą się wysokim sufitem, co znacząco wpłynęło na architektoniczny charakter tego miejsca.
W miejscu niegdyś istniejącego skrzydła południowego, następnie zrealizowano budowę stajni, które były istotnym elementem funkcjonowania zamku. Jednak historia zamku niejednokrotnie zmieniała swój bieg. W 1768 roku, w trakcie konfederacji barskiej, zamek doświadczył uszkodzeń z powodu obecności wojsk rosyjskich, które stacjonowały w tym rejonie.
Aby chronić zamek przed wpływem erozyjnych działań Wisły, a także zminimalizować ryzyko jego podmywania, w 1784 roku, na wniosek komisji Boni Ordinis, pod tzw. „kurzą stopą” wzniesiono trwałą murowaną skarpę, która przetrwała do czasów obecnych.
Zamek od XIX wieku (więzienie)
Po III rozbiorze Polski, władze austriackie zdecydowały się na przekształcenie zamku w Sandomierzu w więzienie oraz siedzibę sądu kryminalnego. W okresie Królestwa Kongresowego, z około 1825 roku, wnętrza tego historycznego gmachu przeszły gruntowną przebudowę. Zrealizowano ją poprzez podział barokowego piano nobile, z epoki Sobieskiego, na dwa poziomy.
Wszystkie kondygnacje w części południowej budynku wyposażono w korytarz, co umożliwiło podział bocznych pomieszczeń na mniejsze cele. W latach późniejszych, około 1844 roku, dokonano również przebudowy elewacji od strony dziedzińca, nadając jej klasycystyczny styl oraz otaczając dziedziniec nowym murem. Uważa się, że autorstwo projektu nowej fasady z charakterystycznymi rustykami mogło przypaść Józefowi Sadkowskiemu, Bernardowi Sieg, Feliksowi Popławskiemu lub Franciszkowi Reinsteinowi.
W latach 1894–1900 na dziedzińcu dobudowano jednopiętrowy budynek zwany rogalem oraz pomieszczenia administracyjne dla służby więziennej, które zostały zniszczone w latach 70. XX wieku. W 1932 roku zmodernizowano również gmach zachodni, który nadal pełnił funkcje więzienne. Warto zaznaczyć, że więzienie na zamku zostało zamknięte w 1959 roku, kończąc tym samym wielowiekową historię tej instytucji w tym miejscu.
Zamek jako Muzeum Zamkowe w Sandomierzu
Od 1986 roku w odrestaurowanych przestrzeniach historycznego zamku w Sandomierzu mieści się Muzeum Zamkowe w Sandomierzu, które przez długi czas funkcjonowało jako Muzeum Okręgowe w Sandomierzu aż do roku 2021. Proces modernizacji budowli przebiegał w kilku etapach, a jednym z istotnych wydarzeń był remont muru oporowego po stronie południowo-wschodniej, który zakończono w 2001 roku. W latach 2002–2005 wykonano kompleksowe prace renowacyjne, obejmujące zarówno dach, jak i poddasze.
Dodatkowo, poddano renowacji basztę południową oraz salę rycerską, co podniosło znaczenie muzeum jako instytucji wystawienniczej oraz przyczyniło się do zachowania lokalnego dziedzictwa kulturowego.
Badania archeologiczne
Badania archeologiczne przeprowadzone w Sandomierzu w różnych okresach odgrywały kluczową rolę w odkrywaniu lokalnej historii.
- W latach 1959-1960, Jerzy Gąssowski prowadził prace, które zaowocowały odkryciem śladów osadnictwa z wczesnego średniowiecza,
- W latach 1969-1973, archeologiczne eksploracje przeprowadził Stanisław Tabaczyński,
- Od 1980 do 1983 roku, badania kontynuował Michał Proksa.
Oceń: Zamek w Sandomierzu