Helena Kurcyusz

---

Życiorys

Młodość i lata II wojny światowej

Helena Kurcyusz była córką Zygmunta Słomińskiego, który sprawował funkcję naczelnego inżyniera stolicy w latach 1924-1927, a następnie piastował urząd prezydenta Warszawy w latach 1927-1934. Jej matka, Teresa z d. Paszkiewicz, również miała swoją rolę w życiu rodziny. Helena miała starszego brata Michała, który był inżynierem, oraz ciotecznych kuzynów, takich jak piloci Ludwik i Mieczysław Paszkiewiczowie oraz Maria Herniczek, żona dr. Kazimierza Niemirowicza-Szczytta. Warto zaznaczyć, że przez matkę była spokrewniona z Witoldem Gombrowiczem.

W 1934 roku, w stolicy, zawarła związek małżeński z prawnikiem Jerzym Kurcyuszem, bratem Tadeusza Kurcyusza. W tym samym roku rozpoczęła studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, które zdołała ukończyć w 1939 roku, tuż przed wybuchem II wojny światowej.

Podczas obrony Warszawy angażowała się w pracę medycznego Pogotowia Technicznego. Po kapitulacji miasta, jej działalność konspiracyjna związana była z ZWZ oraz Armia Krajową (AK). Niestety, 4 października 1942 roku, zarówno ona, jak i jej ojciec, zostali uwięzieni przez gestapo na ulicy Dzielnej 24/26, znanej jako „Pawiak”. Po pewnym czasie, 17 stycznia 1943 roku, została przetransportowana do obozu koncentracyjnego w Majdanku, gdzie objęła rolę opiekunki dla grupy białoruskich chłopców, szkicując ich portrety oraz prowadząc notatki o ich losach. W kwietniu 1944 roku została przeniesiona do obozu kobiecego w Ravensbrück, a następnie do obozu w Neubrandenburgu.

Okres po II wojnie światowej

Powrót

W kwietniu 1945 roku, wracając z Ravensbrück do Warszawy, Helena zatrzymała się w Szczecinie, by odwiedzić przyjaciółkę przebywającą w szpitalu w Gumieńcach. Podczas tego spotkania zachwyciła się Szczecinem, co sprawiło, że poświęciła miastu resztę swojego życia, stając się jego nieformalną legendą. Osiedliła się przy ulicy Wyspiańskiego 7 (niem. Niebuhrstraße) w pobliżu pięknego Parku Kasprowicza, gdzie głęboko zadomowiła się. Ta ulica jest uznawana za jedną z najpiękniejszych w Szczecinie, a z niej odchodzi inna, która nosi imię Kurcyuszowej.

Świadek w procesie załogi Majdanka

W latach 1975–1981 Helena Kurcyusz brała udział jako świadek koronny w ważnym procesie przeciwko esesmańskiej załodze Majdanka. Proces miał miejsce w Düsseldorfie i dotyczył Herminy Braunsteiner-Ryan, znanej jako „Kobyła”, oraz Hildegardy Laechert, zwanej „Krwawą Brygidą”. Notatki oraz szkice, które prowadziła podczas swojego pobytu w obozie, stały się istotnym źródłem informacji i pozwoliły na upamiętnienie tragicznych losów więźniów Majdanka.

Architekt zachodniopomorski

Od 6 lipca 1945 roku Helena rozpoczęła pracę jako referent budowlany w Wydziale Budownictwa Urzędu Miejskiego. W 1946 roku podjęła pracę w Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego, gdzie zyskała uznanie jako główny urbanista województwa szczecińskiego. Jej zadania obejmowały inwentaryzację zabytków i przygotowanie planów urbanistycznych dla 71 miast w tym regionie. W szczególności zwracała uwagę na inwentaryzację oraz ochronę zabytków Szczecina, łącznie z Zamkiem Książąt Pomorskich, gdzie odkryła sarkofagi książąt pomorskich. Ponadto, nadała polskie nazwy wielu ulicom, w tym Bohaterów Warszawy (niem. Mackensenstraße), Ku Słońcu (niem. Pasewalker Chaussee), Jasne Błonia (niem. Quistorpaue) oraz Wiatru od Morza (niem. Holzmarktstraße). Jej mieszkanie stało się miejscem spotkań profesorów uczelni oraz studentów, którzy wspólnie pracowali nad uproszczonymi planami zagospodarowania przestrzennego zachodniopomorskich miast. Do emerytury w 1974 roku była czynna w Wojewódzkiej Pracowni Urbanistycznej.

Salon Heleny Kurcyusz i 13 Muz

Oprócz swojej działalności jako architekt, Helena była również aktywną animatorką życia artystycznego w Szczecinie. Jej dom, znany jako „Salon Heleny Kurcyusz”, stał się miejscem spotkań kulturalnych, gdzie spotykali się twórcy oraz przedstawiciele różnych środowisk. W latach 70. organizowała również spotkania studentów architektury, w tym aktywistów opozycji. W 1949 roku współorganizowała z Konstantym Ildefonsem Gałczyńskim oraz Jerzym Andrzejewskim, którzy również mieszkali w Szczecinie, „Klub 13 Muz”. Pewne źródła mówią, że to ona była pomysłodawczynią jego nazwy, podczas gdy inne twierdzą, że zaproponował ją Gałczyński. Od 1957 roku pełniła funkcję prezesa tego klubu, który działał w ramach Domu Kultury Środowisk Twórczych „Klub 13 Muz”.

Twórczość

Helena Kurcyusz to osoba o niezwykłym dorobku artystycznym oraz literackim. Była autorką wielu znaczących publikacji, w tym:

• Kilka wspomnień z Majdanka 17 stycznia 1943 – kwiecień 1944 (1960, maszynopis),
• Dziecięce komando [w:] oprac. Cz. Rajca, A. Wiśniewska: „Przeżyli Majdanek. Wspomnienia byłych więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku” (Lublin 1980),
• Helena Kurcyusz [w:] red. Krystyny Tarasiewicz: „My z Majdanka. Wspomnienia byłych więźniarek” (Lublin 1988),
• Moje pierwsze lata w Szczecinie („Przegląd Zachodniopomorski” 1994, 3).

Oprócz pracy pisarskiej, artystka tworzyła akwarele oraz grafiki przedstawiające pejzaże, portrety i szkice zabytków Pomorza Zachodniego. Jej prace były prezentowane na indywidualnych wystawach w latach 1970 oraz 1980. Dodatkowo, Helena Kurcyusz pisała również wiersze, które wzbogacały jej dorobek literacki.

Odznaczenia i wyróżnienia

Helena Kurcyusz to postać zasłużona w wielu dziedzinach, odznaczona szeregiem nagród i wyróżnień za swoje osiągnięcia. Wśród najważniejszych odznaczeń, które uzyskała, znajdują się:

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski,
• Złota Odznaka Stowarzyszenia Architektów Polskich,
• Złota Odznaka Towarzystwa Urbanistów Polskich oraz tytuł członka honorowego Towarzystwa Urbanistów Polskich,
• Złoty Krzyż Zasługi,
• Medal Zwycięstwa i Wolności,
• Złota Odznaka Gryfa Pomorskiego,
• Złota Odznaka Towarzystwa Przyjaciół Szczecina,
• Nagroda Wojewódzka za wybitne osiągnięcia w dziedzinie upowszechniania kultury na Pomorzu Zachodnim.

Te odznaczenia świadczą o wyjątkowym wkładzie Heleny Kurcyusz w rozwój architektury, urbanistyki oraz kultury w regionie.

Wspomnienia i upamiętnienie

Wojenne przeżycia Heleny Kurcyusz oraz jej odwaga w obliczu zbrodni Majdanka doczekały się wyjątkowego uhonorowania w filmie zatytułowanym Świadek, którego autorem jest Andrzej Androchowicz. Jej dziedzictwo zostało również uwiecznione poprzez umieszczenie nazwiska na liście Pionierów Miasta Szczecin. Co więcej, mała uliczka na osiedlu Pogodno z dumą nosi jej imię, a w Klubie 13 Muz znajduje się salon kominkowy, który również odzwierciedla jej wkład w kulturę. Uliczka Heleny Kurcyuszowej prowadzi od ruchliwej alei Wojska Polskiego, w pobliżu parku im. Gałczyńskiego, aż do jej rodzinnego domu przy ul. Wyspiańskiego 7.

Warto zauważyć, że Helena Kurcyusz zajęła srebrną pozycję na liście „Szczecinianie Stulecia”, sporządzonej pod koniec XX wieku w drodze plebiscytu zorganizowanego przez Gazetę Wyborczą, Polskie Radio Szczecin oraz TVP Szczecin. W książce poświęconej tej inicjatywie, architekt Stanisław Latour opublikował wspomnienie, zatytułowane „Helena Kurcyusz. Pierwsza dama Szczecina”. W swojej refleksji podkreślił:

Czym Skrzynecki, zresztą Jej przyjaciel, był dla Krakowa, tym Ona była dla Szczecina.

W 2017 roku na antenie Polskiego Radia Szczecin miała miejsce premiera słuchowiska poświęconego postaci Heleny, nosząca tytuł „Kurcyuszowa – Szczecin prezydentówny Słomińskiej”, w reżyserii Sylwestra Woronieckiego.

W 2002 roku Stowarzyszenie Architektów Polskich podjęło istotną inicjatywę, która miała na celu upamiętnienie Heleny Kurcyusz, zmarłej w 1999 roku i pochowanej obok matki na Starych Powązkach (kwatera 201-2-1/2). W Szczecinie, na Cmentarzu Centralnym, tuż za Bramą Główną (projekt Wilhelma Meyer-Schwartau), powstał cenotaf – głaz pamięci, który znajduje się na niewielkim wzniesieniu. Umieszczona na nim inskrypcja brzmi:

Helena Kurcyusz, „Helunia” 1914–1999 żołnierz AK, więzień Majdanka, pierwszy polski architekt – urbanista w powojennym Szczecinie, życie i serce poświęciła temu miastu, spoczywa na Powązkach w Warszawie.

Ku pamięci, kamień ten został położony przez przyjaciół. A.D. 2002.

---

Oceń: Helena Kurcyusz

---